نگرشی به شخصیت زن در شاهنامه

فردوسی مقام و منزلت زنان را گرامی می دارد و از خرد ورزی، وفاداری، شرم و پاکدامنی، نیک اندیشی و کاردانی آنان سخن می گوید.

او برخلاف عرف زمانه، زن را بر اساس نوعیت ماده بودنش از جنس انسان متمایز نمی کند و از همین روست که حکمت شاهنامه نه به زن سالاری دچار می شود و نه زن ابزاری.

او از فرانک به عنوان مادری خردمند، ایثارگر و صبور یاد می کند؛ سیندخت را مادری مهربان و واقع بین، آگاه و هوشیار و سیاستمداری مدبر و شجاع می داند؛ رودابه را زنی سرشار از احساسات و عواطف لطیف زنانه، زنی وفادار به همسر، پاک و پر شور در عشق می داند؛ و گردآفرید را زنی پهلوان، چابک و با غیرتی شگرف تصویر می کند.

زن و مرد در شاهنامه هردو یکسانند و گاه در امر خطیری از زنان به عنوان رایزن استفاده می شود و چه بسا آنان با تیزهوشی مشکلات را از سر راه برمی دارند.

زنان شاهنامه از آزادی کامل بهره مندند. برخی در انتخاب همسر و برخی در گردش و تفریح.

مسأله حجاب و پوشیده موی بودن از خصوصیات دیگر زنان شاهنامه است. فردوسی بسیاری از زنان را بدین نام می خواند و از پاکدامنی آنان سخن می گوید.

زنان شاهنامه، سعادت خویش را در سعادت مردان خویش می دانند و هنگامی که با آزمایشی روبه رو می شوند، خوب شناخته می شوند و عاطفه و حساسیت آنان در دشواری ها آشکار می گردد.

 تهمینه پس از مرگ سهراب بیش از یک ماه زنده نمی ماند. جریره پس از مرگ فرود خود را در کنار جسد فرزندش با خنجر می کشد. رودابه پس از کشته شدن رستم مدتی دیوانه می شود. کتایون پس از مرگ اسفندیار چنین حالتی دارد. شیرین نیز یعد از مرگ خسرو پرویز خود را بر سر نعش همسرش با خوردن زهر هلاهل می کشد.

البته مواردی وجود دارد که فردوسی چند تعبیر مخالف در مورد وصف زن آورده است:

در برخی از داستان ها آمده است که زنان توانایی حفظ راز را ندارند و نباید هیچ رازی را با آنان در میان نهاد. مثل داستان بیژن و منیژه.

گاهی دختران با رفتارهای بی آیین خود مایه ی سرافکندگی پدر می شوند.از این روی پدران به داشتن دختر دلگیر شده و آنان را بداختر می نامند:

{مرا گفت چون دختر آمد پدید          ببایستش اندر زمان سر برید}

گروهی از زنان شاهزاده هستند که از میانشان چند نفر به مقام سلطنت رسیده اند. مانند: آزرمی دخت و پوران دخت.

عشق های شاهنامه در عین برهنگی بسیار پاک و بی آلایشند به جز عشق سودابه به ناپسری خویش. این عشق ها در همه جا به ازدواج می پیوندد و گاهی با رضایت پدر و مادر و مطابق کیش و آیین برگزار می شود.

   ریخت شناسی ازدواج های شاهنامه

بررسی ساختارها، اشکال و عوامل مختلفی که در ایجاد صحنه های مشابه در عاشقانه ها نقش دارند:

1) بهار موسم عشق و عاشقی: با اندکی تامل در عاشقانه های شاهنامه، درمی یابیم که اکثر ازدواج ها و صحنه های عاشقانه در فصل بهار رخ داده است.

داستان های دلدادگی زال و رودابه؛ رستم و تهمینه؛ سهراب و گردآفرید؛ سیاوش و فرنگیس؛ بیژن و منیژه همگی در فصل بهار صورت گرفته است.

2) پیشگامان در اظهار عشق: یکی از خصوصیات بارز زنان در عاشقانه ها، حق اظهار عشق و پیشقدم شدن در همسرگزینی است. در ازدواج های موقت شاهنامه زنان نخست لب به سخن می گشایند و مردان را به خود جلب می کنند و به عبارت دیگر خود را بر آنان عرضه می دارند.

در ماجرای دلباختن تهمینه به رستم، این تهمینه است که نیمه شب بر بالین رستم می رود و عشق خود را بر او اظهار می کند.

همچنین در ماجرای بیژن و منیژه، این منیژه است که به طور اتفاقی بیژن را در زیر درخت سرو می بیند و دایه خود را می فرستد و بیژن را به خیمه ی خود فرا می خواند.

* گفتنی است که مردان پهلوان ایرانی هیچ گاه در امر زناشویی پیش قدم نمی شوند، زیرا خصلت جوانمردی این اجازه را به آنان نمی دهد. طبق این صفت پهلوان ایرانی حق ندارد به دنبال خواهش های نفسانی خود باشد؛ بلکه باید در راستای اهداف ملی گام بردارد.

3) گونه های دلباختن در شاهنامه: گاهی عشاق با شنیدن وصف زیبایی ها، پهلوانی ها و دلاوری های طرف مقابل بدو دل می سپارند و گاهی با نخستین نگاه.

 تهمینه پس از آن که نیمه شب بر بالین رستم می آید، اعتراف میکند که صفات رستم را غایبانه شنیده و بدو عاشق شده است و با پروردگار خود عهد کرده که غیر از او جفت نگیرد.

 در داستان سهراب و گردآفرید، گردآفرید در جامه مردانه به جنگ وی می آید، درگیر می شوند و سرانجام کلاهخود را از سر دخترک برمی گیرد. سهراب با دیدن جمال او، مهر وی را به دل می گیرد.

4) دلالگان در ایجاد روابط عاشقانه: در ازداوج ها وعاشقانه های شاهنامه در ایجاد روابط عاشقانه، معمولاً فردی میانجی است که به کار پیام رسانی بین عشاق می پردازد. در ازدواج ها معمولاً مردان، واسطه قرار می گیرند اما در روابط عاشقانه، دایگان، دلدادگان را به هم می رسانند.

5) جهیزیه، ارمغان و هدایای عروس و داماد: در عاشقانه ها و ازدواج های دائمی و رسمی، آیین جهیزیه و هدیه دادن وجود دارد. این هدایا می تواند گنج و زمین و تاج و نگین باشد.

6) عقد مطابق با کیش و آیین: گفته شد که عشق در شاهنامه همه جا به ازدواج می انجامد و ازدواج ها معمولاً با رضایت پدر و مادر و در صورت لزوم با آیین و کیش برگزار می شود. (به جز در مورد ضحاک).

احتمالاً ازدواج "برآیین" از عصر اسلامی تأثیر گرفته است و همین طور گفته شده در داستان تهمینه و رستم، ابیات مرتبط به آمدن موبد و خواستگاری از پدر الحاقی ست:

{بفرمود تا موبدی پرهنر          بیاید بخواهد و را از پدر}

مراسم عقد معمولاً در منزل دختر صورت می گرفته، و سپس داماد، عروس را به خانه ی خود می برده است.

7) نقش نجوم در أمر ازدواج: در روزگاران باستان مردم معتقد بودند که ستارگان و اجرام آسمانی در  سرنوشت آدمی تأثیر دارند. آنان با دستیاری ابزاری به نام اسطرلاب، سرنوشت آدمیان را بیان می کردند. برای انجام کارهایی چون تاجگذاری و جشن زناشویی از آن استفاده می کردند.

8) آزمایش و امتحان داماد: یکی از سنت های ازدواج در شاهنامه، آزمایش و امتحان است. یعنی برای اثبات شایستگی پسر در امر ازدواج، او را تحت آزمون های جسمانی و روحانی قرار می دادند.

   * ازدواج با محارم

در شاهنامه به نمونه هایی از ازدواج با محارم برمی خوریم که ظاهراً به منظور حفظ اصالت نژاد، صورت پذیرفته است:

یک مورد ازدواج پدر با دختر : (ازدواج بهمن اسفندیار با دختر خویش، همای چهرزاد)

یک مورد ازدواج با دختر برادر: (ازدواج اسکندر با روشنک)

دو مورد ازدواج با خواهر: (ازدواج اسفندیار با همای)  و  (ازدواج احتمالی سیاوش با یکی از خواهران خود)

دو مورد از دواج با زن پدر (نامادری) : (داستان سیاوش و عشق نامادری وی)  و  (داستان عشق شیرویه فرزند خسرو پرویز به نامادری خویش)